ÖZBAKIM

Özbakım becerileri; evde, okulda ya da diğer ortamlarda bireyin bağımsız olarak hayatını sürdürebilmek, kişisel bakım ve temizliğini sağlayabilmek adına yapması gereken tüm beceriler olarak tanımlanır. Diğer bir deyişle, özbakım becerileri; çocuğun temel ihtiyaçlarını (yemek yeme, giyinme, kişisel bakım, tuvalet vb.) yetişkin desteğine bağlı kalmaksızın kendi başına yapabilme becerisidir. Özellikle okul öncesi dönemde çocuklara bu alışkanlıkları kazandırmak çok önemli olmaktadır aksi takdirde çocuklar ileriki yaşlarında sosyal yaşantılarında büyük problemlerle karşılaşabilmekte ve sosyal-duygusal sorunlar yaşayabilmektedirler.

Okul öncesi dönede özbakım becerilerinin gelişimine baktığımızda;

36-48 aylık çocuklarında özbakım becerileri;

Kendi kendine yemek yer, düğmesiz ve bağsız giysileri yardımsız çıkarır, yardımla giyer, giysilerinin ön ve arkasını ayırt eder, ellerini yıkar ve kurular, dişlerini yardımla fırçalar, saçını yardımla tarar, tuvalet gereksinimlerini yardımla karşılar, kendine ait eşyaları toplar.

48-60 aylık çocuklarda özbakım becerileri;

Saçını tarar, giysilerini yardımsız çıkarır ve giyer, kendi giysilerindeki büyük düğmeleri çözer, ilikler, giysilerini asar, yüzünü yardımsız yıkar, ayakkabısının bağcığını yardımla bağlar, dişlerini fırçalar, sofra kurallarına uyar, yemek yerken doğru araç-gereci kullanır, ekmeğine bıçakla yumuşak şeyleri sürer, tuvalet gereksinimlerini yardım almadan karşılayabilir.

60-72 aylık çocuklarda özbakım becerileri;

Elini yüzünü yıkar ve kurular, dişlerini fırçalar, vücudunu yıkar, kendisi giyinir, soyunur, günlük işlerde sorumluluk alır ve yerine getirir, duruma ve hava şartlarına uygun giyinir, giysilerinin düğmelerini çıtçıtlarını kendisi açar, ilikleri ayakkabılarının bağcıklarını bağlar, bıçakla yumuşak yiyecekleri kesek, tabağına servis tabağından yiyecek alır, kendi sandviçini hazırlar, yemek araç gereçlerini doğru kullanır, sofra kurulmasında ve toplanmasında yardımcı olur, tehlike yaratacak durumlardan uzak durur sağlığına dikkat eder, önlem alır.

         Özbakım becerileri, doğuştan getirilmeyen, öğrenilerek kazanılan davranışlardır. Bu nedenle bu konuda aileye ve okul öncesi öğretmenlerine büyük görev düşmektedir. Çocuklar, özbakım becerilerini zihinsel gelişim düzeyleri ve fiziksel olgunluklarına paralel olarak kazanırlar. Herhangi bir yetersizlikten etkilenme durumu çocukların özbakım becerilerini kazanmalarını geciktirebilir. Eğer gelişimin sağlanması isteniyorsa çocuğun bireysel özelliklerini ve gelişim alanlarında gösterdiği gecikmeleri görmezden gelmek uygun değildir.

        Özbakım becerileri tüm beceriler gibi ancak uygulama yapılarak kalıcı olabilmektedir. Bu nedenle gerek kurumlarda gerekse ev ortamında çocuklara ihtiyaç duydukları fırsatlar yaratılmalıdır. Bu fırsatlar fiziksel düzenlemelerin yanı sıra etkinlikleri de kapsamalıdır. Çocukların yaşları büyüdükçe giysi seçimleri hakkında daha çok söz sahibi olmaları sağlanmalıdır. Çocukların bedenleri üzerinde hâkimiyetleri arttıkça hareketleri daha kontrollü ve amaçlı olabilir. Çok küçük çocuklar dahi fırsat verildiğinde kendi giysilerini çıkarabilirler.

        Yaş büyüdükçe sadece giysileri çıkarmakla kalmazlar aynı zamanda kendi kendilerine giyinmeye de başlarlar. Önceleri giysilerin ön-arka ve ters-düz özelliklerini karıştırabilirler. Ancak kısa zamanda pek çok defa yapılan tekrarlar sayesinde bu özellikleri de ayırt edebilirler. Yetişkinler kolay giyilip çıkarılabilen giysileri kullanarak oyun aracılığı ile çocukların giysilerini doğru şekilde giymelerini sağlayabilirler.

Çocuğun gerek evdeki odasını gerekse okul öncesi eğitim kurumunda kendisine ayrılan bir bölme varsa bu alanı düzenli tutabilmesi için öğretmenler ve ebeveynler tarafından çocuklara fırsatlar verilmelidir. Çocuğun boyuna uygun elbise askıları, çekmeceler ve dolap bölmeleri ayarlanmalıdır. Temiz ve kirli çamaşırlarını nasıl ayıracağı, nereye koyacağı ve nasıl düzenleyeceği konuları çocukla birebir zaman geçirilerek anlatılmalıdır. Giysilerin yanı sıra oyuncak ve kitaplarını koyacağı da özel bölmeler olmalı ve çocuk bu düzene alıştırılmalıdır.

         Çocuğun oluşturulan bu düzeni kendi kendine devam ettirmesini sağlamak için çekmecelerin ve dolapların kapaklarına içinde nelerin yer aldığına dair resimler yapıştırılabilir. İçi görünen kutular ya da sepetler sayesinde çocuk oyuncaklarını ya da boya kalemlerini rahatça toparlayabilir. Okul öncesi eğitim kurumlarında yemek ya da kahvaltı zamanları belirli saatler arasında ve genel olarak bütün çocuklarla birlikte gerçekleştirilmektedir. Evde de yemek için belirli zaman aralıklarının belirlenmesi ve sofraya hep birlikte oturulup kalkılması önerilmektedir. Yemek öncesi ve sonrası temizlik hem hijyen koşullarını sağlamak hem de çocuğa örnek olması açısından bütün bireyler tarafından gerçekleştirilmelidir. Tüketilecek yiyecek ve içeceklerin özellikleri ne olursa olsun, ortamın temizliği ve düzenine çok önem verilmelidir. Bu durumun gerekliliği ve önemi çocuklara özellikle her seferinde hissettirilmelidir. Çocuklar, sofranın kurulmasından kaldırılma aşamasına kadar etkin olarak sorumluluk almalıdırlar. Bunun yanı sıra çocuğun yaşı büyüdükçe yiyecek ve içecekleri hazırlama konusunda da katılımları sağlanmalıdır.

        Çocuğa uygun lavabo ve tuvaletlerin bulunması, bu durum sağlanamadığı takdirde çocuğun bunlara ulaşabilmesinin sağlanması için hem evde hem de kurumlarda gerekli düzenleme yapılmalıdır. Yine çocuğun boyu ile uygun ölçüde havlu asacaklarının olması, muslukların, sabun, diş macunu, diş fırçası ve tuvalet kâğıdının yerleşiminin çocuğa göre ayarlanması, bu yapılamadığı takdirde çocuğun kendi başına gereksinimlerini gidermesi için alınacak önlemlerin belirlenmesi gerekmektedir. Özellikle banyo zemininin ve yere serilen malzemelerin kaymaması için ek önlemler alınması gerekebilir. Genellikle evlerin banyolarındaki dolaplarda saklanan çamaşır suyu, yumuşatıcı ve bunun gibi tehlikeli maddelerin çocukların ulaşamayacağı yerlere alınması gerekmektedir. Tüm bu düzenlemeler hem önlemler alınarak çocuklara yetişkinler tarafından bu fırsatların verilmesini hem de çocukların özbakım becerilerini kendilerinin yerine getirmesini sağlayacaktır.

Okul Psikolojik Danışmanı

Büşra KAHRAMAN

 

KAYNAKÇA

Doğan Y, (2019). (Doktora tezi) Ek Desteğe İhtiyacı Olan Çocuklara Özbakım Becerilerinin Öğretiminde Öğretmen Eğitim Programının Etkililiği. Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara.

Dinçer, Ç., Demiriz, S., Ergül, A. (2017). Okul öncesi dönem çocukları (36–72 ay) için Özbakım Becerileri Ölçeği-Öğretmen Formu’nun geçerlik ve güvenirlik çalışması. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi