Aydın
ÇOCUK VE YALAN: ÇOCUK NEDEN YALAN SÖYLER?
Yalan: Gizlenen gerçeğin yerine asılsız bilgiyi koyarak karşı tarafı kasten aldatmaya yönelik davranışa yalan denir. Çocuklarda yalan söyleme nedenleri arasında genellikle karşı tarafı aldatma amacı görülmez. Çocuk, sık sık yalana başvuruyorsa bunun belli başlı sebepleri ve çözüm yolları mevcuttur. Yalan söyleyen çocuğa nasıl yaklaşılması gerektiğini belirlemek için, ne tür bir durumla karşı karşıya olduğumuzu da iyi anlamamız gerekir.
YALAN TÜRLERİ VE YALAN SÖYLEME NEDENLERİ
Hayal Ürünü Yalanlar: Özellikle 3 yaşına kadar çocuklar, gerçek ile hayal arasındaki farkı çok net kavrayamazlar. Bazen de dikkat çekmek için abartılı veya masumane uydurmalara başvurabilirler. Bu davranış git gide azalarak 5 yaşa kadar –ortalama- devam eder.
İhtiyaca Yönelik Yalanlar: 3-5 yaş arası çocuklar bazı ihtiyaçlarının giderilmesi için sık sık duygu sömürüsü yapmayı tercih edebilirler. Duygu sömürüsü de bir tür yalan ile bağdaştırılır. Örneğin, ilgi bekleyen çocuğun “ateşim çıktı” demesi gayet normaldir çünkü ateşli hastalıklarda kendisine olan ilginin hat safhaya çıktığını deneyim edinmiştir. Tanım olarak “yalan, duygu sömürüsü” gibi ifadeleri kullanıyor olsak da bu aslında bir ihtiyacın mesajıdır. Çocuğun amacı aldatıcı olmak değil; ilgi görmektir. Anne-babalar, çocuklardan gelen mesajları çok iyi yorumlayabilirse çocuk da yalana ihtiyaç duymayacaktır.
Sosyal Yalanlar: Okula gitmek istemeyen, aşırı uykusu olan veya o gün için bambaşka planları olan çocuklar hasta olduklarını söyleyerek sorumluluklarını kısa bir süre reddetmek isteyebilirler. Bunu yetişkinler de sıklıkla yapar. Çözümünü ise yazının devamında paylaştık. Yalan söyleme sebeplerini kategorize edebilmek için yalan türlerini incelemeye devam edelim.
Patolojik Yalanlar: Dürtü kontrol bozukluğu olan çocukların ve ergenlerin söylediği oldukça aykırı yalanlardır. Bu tür yalanlar birçok kez amaçsız veya gerekçesiz bir şekilde öne sürülür. Örnek: Amcası tarafından sürekli aşağılanan bir çocuğun başka bir ortamda amcası sorulduğunda onun öldüğünü söylemesi –amcası sağ olduğu halde- amaçsız bir yalandır. Bu yalanı tetikleyen duygu ise amcanın varlığından çocuğun hoşnut olmamasıdır. Patolojik yalanlara başvurmanın sebepleri: Reddetmek, istememek ve benzeri olumsuz duygulardır.
Çocuklarda yalan sebeplerini ve türlerini yukarıdaki kısa tanımlarla açıkladık. Sırf bu tanımları okurken bile bazı anne babaların kendi hatalarından ders çıkardığını tahmin ediyorum. Yalan söyleyen çocuk bir ihmalin eseri de olabilir. Çocuklarda yalan söyleme davranışını nasıl düzelteceğimizi; yalan söyleyen çocuğa ne yapılması gerektiğini açıklayalım.
1.Mükemmeliyetçi Olmayın: Çocuğunuz, başarısızlıkları bir bahane veya iftira ile başkalarına fatura ediyor olabilir. Bu davranışın sebebi genellikle aile baskısıdır. Anne baba olarak mükemmeliyetçi olmaktan vazgeçtiğinizde çocuğunuzun da yalan söylemekten vazgeçtiğini gözlemleyebilirsiniz. Onu koşulsuz sevdiğinizi hissettirin ve başkalarıyla kıyaslamayın. Ona olan sevginizin başarı veya başarısızlıklarıyla ilgili olmadığını hissetsin.
2.Baskıcı ve Tehditkâr Olmayın: Çocuğunuz, yaptıklarını gizliyor ve sorulduğunda yapmamış gibi davranıyorsa muhtemelen kendini tehdit altında hissediyordur. Aşırı tutucu, baskıcı ve tehditkar olmaktan vazgeçerseniz çocuğunuzun da yalan söylemekten vazgeçtiğini görebilirsiniz. Olumsuz davranışların sonucunda nasıl cezalar vereceğinizden değil; olumlu davranışların ona neler kazandıracağından bahsedin. Örnek: “Okuldan eve dönerken gecikirsen kulağını çekerim” demek yerine “okuldan eve gelirken oyalanma çünkü geç kalırsan seni çok merak ederim. Her gün zamanında evde olarak beni çok mutlu ediyorsun” demek daha iyi bir yöntemdir.
3.İlgili Olun: Çocuklarınızı ilgisiz bırakmayın. Aileden ilgi göremeyen çocukların yalan söyleme alışkanlıklarında artış olduğu gözlemlenmektedir.
4.Özgüven Kazanmasını Sağlayın: Yalan türlerini işlerken, özgüven eksikliğinden kaynaklanan yalanlara değinmiştik. Çocuğunuzun hayatta başarılı olabilmesi için zihinsel becerilerini etkin kullanması gerekir. Takdir edilmeli, başarma duygusunu yaşamalı ve kendi zeka potansiyelini keşfetmelidir. Bu sayede aşağılık kompleksleri oluşmayacak, her ortamda kendini rahat ifade edebilecektir. Dolayısıyla itibar kazanma ve benzeri amaçlarla yalana başvurma ihtiyacı duymayacaktır.
5.Yalan Sırdaşlığı Yapmayın: Onları, kendi yalanlarınıza alet etmeyin. En basit örnek: Hamburger yememesi gereken çocuğa hamburger ısmarlayıp “baban sorduğunda sakın bunu yaptığımı ona söyleme” gibi yanlış sırdaşlık kurmayın. Bu senaryo karşısında çocuk “demek ki bazen yalan söylemek gerekiyor” düşüncesiyle yalanı zihninde normalleştirebilir.
6.Polis Sorgusu Yapmayın: Herhangi bir yalanını yakaladığınızda saatlerce sorgulamayın. İyi bir dinleyici olun ve ardından bu davranışının size neler hissettirdiğini samimi bir şekilde anlatın. İtiraf ettiği halde şiddetli bir sorguyla muhatap olacağını biliyor olmak, yalanı sürdürme konusunda çocuğu baskı altına alabilir.
7.Şiddet Uygulamayın: Öfkelenmenize sebep olacak davranışları bağırmak, dövmek ve benzeri şiddet yanlısı tutumlarla değiştirmeye çalışmayın. Şiddet asla çözüm değildir. Fiziksel veya sözlü şiddete maruz kalan çocuklar kendilerini güvence altına almak için hatalarını yalanlarla örtmeye çalışırlar. Oysaki hata yapmak en çok çocuğun hakkıdır.
8.Güvenin: Çocuğun yalan söyleme nedenleri arasında anne babasının kendisine güvenmiyor olması da önemli bir etkendir. Örneğin, sık sık çocuğun yalanını yakalamaya çalışmak, sık sık “yalan söylüyorsun” gibi cümleler kurmak çocuğun kendini güvenilmez hissetmesine sebep olabilir. Bu karakteri kabullenen çocuk “zaten bana güvenmiyorlar, yalanımı yakalasalar ne fark eder” şeklinde düşünebilir. Dolayısıyla, çocuklarınıza güvendiğinizi hem sözlü olarak ifade edin, hem de hissettirin.
9.Mahremiyetine Saygı Duyun: Özellikle ergenlik dönemindeki çocuklara neyi sorup neyi sormamanız gerektiğini iyi ayırt etmelisiniz. Örneğin, neden duş aldığını sormak zorunda değilsiniz. Genel olarak duş almak temizlik amaçlıdır. Detaylar sizin için neden önemli olsun? Bu ve benzeri gereksiz/aşırı sorgulamalarla çocuğunuzu yalan söylemek zorunda bırakabilirsiniz. Yalanın önemlisi-önemsizi yoktur çünkü alışkanlık haline gelme riski vardır.
10.Her Olumsuzluğa Bir Suçlu Aramayın: Bardak kırıldı, su döküldü, dolabın kapağı neden açık kaldı ve benzeri önemsiz sorgulamalardan vazgeçin. Bardak kırıldıysa, kırıkları temizleme konusunda çocuğunuzdan yardım isteyebilirsiniz. Mesela süpürgeyi size getirebilir. Ya da suyu, çayı döktüyse temizlemesini rica edebilirsiniz. “Neden döktün” demekten daha iyidir.
Bu 10 madde ile çocuğun yalan söyleme nedenleri ve çözüm yollarını açıkladık. Özetlemek gerekirse, yalan söyleyen çocuk muhakkak gelişim sürecinde bir takım olumsuzluklarla karşılaşmış demektir. Dolayısıyla, yalan söylemenin nedenleri arasında ebeveynlerin eğitim hataları da önemli bir paya sahiptir. Buna karşılık unutmayın: Her şeye rağmen çocuklarda yalan söylemek tedavi edilebilir bir durumdur. Şikâyetleriniz ileri boyutta ve kontrol edemeyeceğiniz durumdaysa çocuk psikiyatristlerinden destek almayı ihmal etmeyin.